Ερχόμενοι από το Αγρίνιο προς το Θέρμο, λίγο πάνω από τη λίμνη Τριχωνίδα, σε μία στροφή του φιδωτού δρόμου, στο ύψος του χωριού της Άνω Μυρτιάς και πάνω σ’ ένα κωνικό έξαρμα, ξεπροβάλλει το ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας της Μυρτιώτισσας ή απλά της Μυρτιάς, με συνεχή ιστορία χιλίων χρόνων. Είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας. Το καθολικό της είναι διμερές. Το σημερινό ιερό είναι ο παλαιότερος ναΐσκος του 11ου – 12ου αιώνα. Τον 16ο αιώνα προσκολλήθηκε, προς τα δυτικά του, ο νεότερος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός που επεκτάθηκε δυτικότερα, με την προσθήκη νάρθηκα τον 17ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες του ναού είναι του 12ου ή του 13ου αιών, του 1491, του 1539 και του 1712. Παλαιότερη παράταση είναι αυτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, που χρονολογείται στον 12ο ή 13ο αιώνα. Η καμάρα και η αψίδα του σημερινού ιερού ιστορήθηκαν το 1491 από τον περίφημο ζωγράφο Διγενή Ξένο, που σε μικρές και σαφώς καθορισμένες επιφάνειες εκφράζει το παραδοσιακό συντηρητικό πνεύμα της Κρητικής Σχολής. Η ανέγερση του κυρίως ναού οδήγησε στην αγιογραφική διακόσμησή του το 1539 από άγνωστο ζωγράφο της Ηπειρωτικής Σχολής.
Η μονή της Μυρτιάς αποτέλεσε κέντρο παιδείας της εποχής, όπως αναφέρει ο εκ Μέγα Δένδρου του Θέρμου Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός “εν ή εχρημάτισαν ποτέ άνδρες πεπαιδευμένοι και εν τη αρετή περιβόητοι” σε όλη τη διάρκεια της δουλείας. Η μονή πυρπολήθηκε το 1944 από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, ως αντίποινα για τη μάχη που δόθηκε εναντίον τους από τα τμήματα των ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ. στις στροφές της Μυρτιάς. Σε ανάμνηση της μάχης αυτής έχει ανεγερθεί στον τόπο αυτό Μνημείο των πεσόντων, όπου κάθε χρόνο τιμάται η Εθνική Αντίσταση
Από τη Μυρτιά, συνεχίζοντας προς το Θέρμο, συναντάμε το χωριό Αγία Σοφία, με τα άφθονα νερά, τις νεροτριβές και τα αιωνόβια πλατάνια της. Στο κοιμητήριο του χωριού αυτού υπάρχει ένα σύμπλεγμα τριών βυζαντινών ναών του 13ου αιώνα. Οι δίδυμοι ναοί των Ταξιαρχών και του Αγίου Νικολάου, καθώς και ο ερειπωμένος παλαιότερος ναός της Αγίας Σοφίας χτίστηκαν κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Θωμά Νικηφόρου Αγγέλου (1296) από τη μητέρα του Άννα Κατακουζηνού. Υπάρχουν στο χώρο αυτό και ακρωτηριασμένες βυζαντινές επιγραφές του 14ου μάλλον αιώνα, ίσως επί αυτοκράτορα Κατακουζηνού. Σε μία από αυτές τις ακρωτηριασμένες λίθινες επιγραφές αναγράφεται το όνομα κάποιου Μιχαήλ Ζωριανού, ο οποίος ονομάζεται: “Ο Ταξιάρχης του Μεγάλου Δεσπότου και Δυσμικής φάλαγγος ο Πρωτοστάτωρ”. Οι ναοί αυτοί στο κοιμητήριο της Αγίας Σοφίας είναι χτισμένοι με τους δόμους (λαξευμένα αγκωνάρια) του αρχαίου ναού των Αιτωλών που υπήρχε εκεί και ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην “Αρτέμιδα Ηγεμόνη”, που είναι άλλη ονομασία της αιτωλικής αυτής θεότητας.
Το χωριό Αργυρό Πηγάδι (παλιός Γκερτοβός), είναι χτισμένο στην ηλιόλουστη ανατολική πλαγιά του βουνού της Τριανταφυλλιάς του Παναιτωλικού, σε υψόμετρο 1.000 μέτρων. Υπάρχουν αρχαία τείχη που μαρτυρούν τη συνέχεια της κατοίκησης των Αιτωλών στα μέρη αυτά. Παλιά, τα όσπρια και τα κάστανα που παράγονταν εκεί ήταν τα πιο νόστιμα της περιοχής. Στην κορυφή ενός βουνού, χωμένο ολόγυρα μέσα στα έλατα, ανάμεσα στο Αργυρό Πηγάδι και την Αμβρακιά, υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του νέου. Ο ναός είναι λιθόκτιστος και λιθοσκέπαστος (πλάκα). Έχει πέντε, αρκετά καλής αρχιτεκτονικής τέχνης, τρούλους και σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή, που είναι εντοιχισμένη πάνω από τη δυτική είσοδο, έχει κτισθεί το 1847. Υπάρχουν δύο ενδιαφέρουσες εικόνες, η μία του Αγίου Γεωργίου του νέου και η δεύτερη του Παντοκράτορα της ωραίας Πύλης.
Είναι ένα πραγματικό ησυχαστήριο και το παλαιότερο της περιοχής. Βρίσκεται βορειοανατολικά του Θέρμου στο κέντρο ενός μικρού οροπεδίου ανάμεσα σε πανύψηλα βουνά και σε μικρή απόσταση από τον συνοικισμό Μάνδρα. Η θέση του είναι προνομιακή και δεν εποπτεύεται εύκολα. Για το λόγο αυτό στους πριν, αλλά και μετά την επανάσταση, χρόνους, υπήρξε πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο της περιοχής. Το καθολικό του ναού, όπως χαρακτηριστικά αναγράφεται σε μια επιγραφή στην πρόσοψή του, ανακαινίστηκε το έτος 1831. Η τεχνοτροπία των εικόνων του μοναστηριού αυτού, που τις χαρακτηρίζει η απλότητα και η λιτότητα, μες στο ημίφως της Εκκλησίας, υποβάλλουν τον προσκυνητή στο δέος του Θείου Όντος.
Εδώ, στα χρόνια της σκλαβιάς, λειτουργούσε, κατά την παράδοση, Κρυφό Σχολειό. Μοναδική στο είδος της είναι η κρύπτη του μοναστηριού κάτω από τη γη, ανάμεσα στα κυπαρίσσια, όπου ο επισκέπτης σήμερα έχει την ευκαιρία να δει την αναπαράσταση των κέρινων ομοιωμάτων των μαθητών και του καλογεροδιδάσκαλου. Στο μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής δίδαξε ο ιεροδιδάσκαλος Προκόπιος Γιαννέλος ο Αιτωλός από το Δρυμώνα (Μπερίκο), ο οποίος μάλιστα, σύμφωνα με τη παράδοση, υπήρξε και ο πρώτος δάσκαλος του Κοσμά του Αιτωλού. Στη μνήμη της Αγίας Παρασκευής, στις 26 Ιουλίου κάθε χρόνο, γίνεται μεγάλο πανηγύρι στην πλατεία του συνοικισμού της Μάνδρας του Θέρμου.
Τα σεπτά προσκυνήματα των μεγάλων τέκνων του Θέρμου, Ευγένιου Γιαννούλη του Αιτωλού και Πατρο Κοσμά του Αιτωλού, βρίσκονται στον οικισμό Μέγα Δένδρο του Θέρμου. Στον οικισμό αυτό υπάρχει η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, η οποία ανεγέρθη με χρήματα που διέθεσε ο Ευγένιος Γιαννούλης. Τα νεότερα χρόνια, πάνω σε λόφο που δεσπόζει στην περιοχή, έχει ανεγερθεί περίβλεπτη πετροπελεκητή εκκλησία, στη μνήμη του Πατρο Κοσμά του Αιτωλού, καθώς και τα κτήρια των κελιών που αποτελούν το σύνολο του μοναστηριακού συγκροτήματος. Όλοι οι επισκέπτες αισθάνονται την ανάγκη, επιτελώντας το χρέος τους, να κλείνουν ευλαβικά το γόνυ τους μπροστά στις άγιες μορφές τους.
